بدون شک عکاسی از مهمترین اسناد پژوهش مربوط به گذشته است. عکاسی در اصفهان و به طور کلی در ایران به دوران قاجار بازمیگردد، یعنی هنگامی که ناصرالدینشاه قاجار دوربین را با تمام تجهیزات از فرنگ وارد ایران کرد، تاریخ عکاسی در ایران رقم خورد. در همین دوران ارنست هولستر و آنتوان سوروگین دو تن ازعکاسانی هستند که به ایران آمده و عکس های مهمی را به ثبت رساندند که نود درصد آنها متعلق به مردم اصفهان است. اما نگاهی داریم به کارهای عکاسان قدیمی اصفهان، با ما همراه باشید.
ابوالقاسم خان جلا وی فرزند اسماعیل، از پیشگامان عکاسی در اصفهان، در سال ۱۲۹۴شمسی در اصفهان به دنیا آمد. پس از تحصیلات مقدماتی، به همراه برادرانش، ابراهیم و حسین، نزد برادر بزرگش، دکتر محمد خان دیّاری عکاسی را فرا گرفت، و نزد او در عکاسی مرکزی، در چهار باغ اصفهان به کار پرداخت. پس از رفتن برادر بزرگش به تهران جهت تحصیلات، ابوالقاسم به همراه دو برادر دیگرش عکاسخانه مرکزی را اداره نمود. مدتی در خیابان چهار باغ، عکاسی مهر را مستقلاً اداره نمود.
سرانجام در سال ۱۳۱۳ش عکاسخانه شرق را در همان خیابان مقابل مدرسه چهار باغ تأسیس کرد. ابوالقاسم جلا از اولین پایه گذاران عکاسی در اصفهان بود. وی در آتلیه خود عکس می گرفت، اما بیشتر ترجیح می داد در حرکت باشد و از اخبار و وقایع موجود عکس تهیه کند. به همین جهت، وی به عنوان عکاس خبرنگار با روزنامه ها و مراکز مختلف همکاری می کرد. عکاسی آقای جلا روبروی مدرسه چهارباغ بود که الان گزفروشی شده است. خوشبختانه فرزندان آقای جلا آرشیو تصاویر او را حفظ کردهاند.
آن روزها برای عکاسی از شیشه استفاده میشد، متاسفانه بسیاری از عکسها از بین رفتهاند برای نمونه لئون آبکاریان یکی از عکاسان اصفهان بود که بعد از مرگش همه آرشیو او را در چاه خانه ریختند و چاه را پر کردند و خانه را فروختند! عکاس دیگری نیز از گران شدن شیشه در زمان جنگ میگوید، به گفته او من دوتا عمله گرفتم و دو تشت گذاشتم در حیاط و آب جوش ریختم و هرچی شیشه داشتم(آن موقع عکسها شیشه بود) همه را شستم و به شیشه برها فروختم».
عکسهای بسیاری از جلا به یادگار مانده است که برای مثال می توان از مجموعه عکسهای مشاغل سنتی اصفهان، کارخانه ها و تظاهرات کارگری در اصفهان و… نام برد.
عکاسی از لهستانیهایی که در خلال جنگ جهانی دوم در اثر قحطی به ایران منتقل شدند و در این بین طی سالهای ۱۹۴۲ تا ۱۹۴۵ میلادی بیش از۲۶۰۰ نفر کودک لهستانی همراه با مربیان و تعدادی راهبه به اصفهان وارد شدند از آثار آقای ابولقاسم جلا است.
اصفهان برای لهستانیها بهشتی بود و آب و هوای خوب در کنار طبیعت زیبا و فضای آرام و گرمای آفتاب و همچنین غذای گرم و رختخواب تمیز و حتی خوردن انواع میوه برای آنها دلانگیز و رویایی بود.
زن و بچههایی که با لباس مندرس به اصفهان وارد شدند اما بعد با لباسهای شیک به دوچرخه سواری در چهارباغ پرداختند و ار اصفهان این بهشت زیبا لذت میبردند.
شاهد نمونههایی بی نظیر از عکاسی در اصفهان در آن زمان هستید. وی سرانجام در ۱۸ آذر ماه سال ۱۳۵۸ ش فوت کرد و پیکرش را در تکیه گلزار در تخت فولاد به خاک سپردند.
اولین انجمن عکاسان اصفهان
مهدی خان چهره نما فرزند ملا محمد کاظم، به سال ۱۲۷۰ش در محله احمد آباد اصفهان به دنیا آمد. پدر بزرگ او وی تحصیلات خود را از مکتب خانه و مدارس قدیم شروع نمود و چند سال هم در مدرسه ستاره صبح به تحصیل پرداخت.
در نوار صدایی که خانواده اش در اواخر عمر از او ضبط کرده اند، خاطرات پراکنده ای بدون ذکر تاریخ آمده است: « در دوازده سالگی، پدر مرا به شاگردی حاج میرزا محمد نقاش، به کاروانسرای محمد رضا خان فرستاده. نزد او مقدمات نقاشی را فرا گرفتم. پسر حاج میرزا محمد در این زمان به تهران رفت و در بازگشت، فن عکاسی را فرا گرفته بود.
من نیز مصمم شدم به تهران بروم. در خیابان علاءالدوله تهران نزد عکاسی این فن را آموختم، تا اینکه در سن بیست سالگی در خیابان لاله زار با حاج میرزا علی، در عکاسخانه ای شرکت کردیم. چند سال گذشت تا اینکه یک روز خبر دادند، عروسی برادرم ، میرزا هادی، در اصفهان است.
در اصفهان که بودم بنا بر تقاضا و تشویق آقای حسین کازرونی تصمیم گرفتم که در اصفهان بمانم و عکاسخانه ای باز کنم، ماندگار شدم و در خیابان خوش( طالقانی) بالاخانه ای را از خود آقای کازرونی اجاره کردم و آنجا را تبدیل به عکاسخانه کردم».
شرح زندگی مهدی خان چهره نما
از استادان وی در یادگیری هنر نقاشی رضا قلی خان اعتمادی است.میرزا مهدی خان از اولین کسانی است که در اصفهان و به پیروی از تونی خان ( تونی هوانسیان ۱۲۴۳-۱۳۲۵ش) مغازه عکاسی دایر کرد.
او غیر از فضل تقدم، به علت تبحر فراوانش در ویرایش عکس، از مشهورترین عکاسهای اصفهان به شمار می رود. سال تأسیس عکاس خانه میرزا مهدی خان به شهادت تابلو بازمانده از آن ۱۳۳۲ق/ ۱۲۹۲ش است. بسیاری از شیشه ها و عکس ها و بعضی از وسایل تاریک خانه او به انضمام یک سری نامه های خصوصی اش هنوز موجود است.
در این نامه ها، علاوه بر شرح وقایع مهم روز، به اطلاعات دقیقی در مورد ورود کاغذ، شیشه ها، وسایل عکاسی و نرخ رایج آن اشاره هایی شده است. وی همچنین دارای طبع شعر بود و راجع به مراجعت از فریضه حج خود سروده ای از او موجود است. بیشتر شهرت چهره نما در ویرایش یا قلم گیری عکس بود و تبحر فنی وی در این امر مرهون تعلیماتی است که در نقاشی داشت.
وی همچنین در تشکیل اولین انجمن عکاسان اصفهان ۱۳۲۵ش که در منزل میرزا مهدی خان چهره نگار تشکیل شد، حضور و نقش فعال داشته است. چهره نما نیز در همین سال از دنیا رفت و در تکیه لسان الارض( شهدا) به خاک سپرده شد.
عکاسی کاکادو
مصطفی شیردره در سال ۱۳۳۸ عکاسخانه «فرهنگ» را در سبزه میدان تاسیس کرد و در سال ۱۳۴۶ و در اوج حضور عکاسخانه های اصفهان به خیابان چهارباغ آمد و عکاسخانه «کاکادو» را روبروی مدرسه چهارباغ تاسیس کرد.
شیردره را خالق فُون های سفید و مشکی در اصفهان می دانستند، به طوری که از سراسر ایران به عکاسخانه او می آمدند تا عکس هایشان را روی فون های او بگیرند.
«کاکادو»، نخستین عکاسخانه کشور است که ۵۰ سال پیش به ثبت رسمی رسیده است. او با کمک خطاطان استخدامی اش کف خیابان چهارباغ با خط خوش نوشته بودند، «عکاس: کاکادو»! وجه تسمیه کاکادو هم به خاطر این بود که در گویش شیرازی، «کاکا» را برادر می گویند و به سبب اینکه مصطفی، برادر خود را نیز به عکاسی علاقمند کرده بود و در کنارش کار می کرد، «کاکادو» به نام مصطفی و علی که «دو برادر» بودند، لقب گرفت.
مصطفی شیردره، متولد ۱۳۱۴ اصفهان، در اواخر اسفندماه سال ۹۶ به دیار باقی شتافت.
دندانسازی که عکاس شد
غلامحسین درخشان هنرمند عکاس، فرزند اسماعیل، در خانواده ای متدین و مذهبی به سال ۱۲۸۵ش دنیا آمد، به مکتب و سپس به مدرسه رفت و از جوانی، متکی به نفس و کوشا بود و با وجود مکنت و ثروت پدرش، تصمیم گرفت خود به تنهایی پیشه ای بیاموزد.
چهارده ساله بود که نزد دندان سازی ارمنی به نام آوانِس در میدان جلفا، به شاگردی مشغول شد. پس از مدتی متوجه شد که آوانس عکاسی می داند و بعضی مشتری های دندانسازی برای عکس گرفتن به او مراجعه می کنند. آوانس با داروهای شیمیایی به خوبی آشنایی داشت و در پستوی کوچک مطب، شیشه های عکاسی شده را چاپ و آماده می کرد.
درخشان علاوه بر شاگردی مطب دندانساز، زیر و بم های عکاسی را نیز از او فراگرفت و همچنین با مقدمات زبان انگلیسی ترکیبات شیمیایی آشنا شد. پس از هشت سال شاگردی نزد آوانس در کوچه حاج میرزا، پشت خیابان حافظ فعلی، مغازه عکاسی کوچکی دایر کرد و بعد از چند سال به مغازه دیگری نزدیک کاروانسرای بلوریان در همان خیابان نقل مکان نمود. وی در دوم اسفند سال ۱۳۵۳ ش/ نهم صفر ۱۳۹۵ق فوت و در تکیه جهانگیری قشقایی به خاک سپرده شد…
موسس روزنامه چهره نگار
میرزا مهدی چهره نگار فرزند میرزا هادی از کارگزاران دربار ظل السلطان و یکی از پایه گذاران عکاسی در اصفهان بود. وی در سال ۱۲۸۰ش در اصفهان به دنیا آمد. میرزا مهدی عکاسی را نزد دایی خود میرزا حسن خان شمس آموخته بود و مدتی نزد او کار کرد؛ سپس مستقلاً مغازه کوچکی در خیابان نو(سپاه) پشت عمارت چهلستون دایر کرد. کمی بعد میرزا مهدی به دلیل عدم تجانس با محیط خانوادگی، مغازه خود را به آقای محمد جواد شمس واگذار کرد و به سال۱۳۰۳ش اصفهان را به قصد خوزستان ترک کرد.
در این سفر، میرزا مصطفی چهره نما با او همراه بود. گفتنی است که یک سال قبل از این سفر، میرزا حبیب چهره نگار، عکاس شیرازی به خوزستان رفته و در آنجا مغازه عکاسی دایر کرده بود و این سفر به تشویق او صورت گرفت؛ زیرا میرزا حبیب با میرزا مهدی خان چهره نما برادر میرزا مصطفی، روابط تجاری داشته و آنها به خوبی دریافته بودند که ناصری( اهواز) به عنوان مرکز خوزستان استعداد مبدل شدن به یک قطب تجاری را دارد. میرزا حبیب شیرازی در سال۱۳۰۸ش بنا به دلایلی ناصری را ترک گفت و مغازه را کلاً به او واگذار نمود.
میرزا مهدی چندین سفر به اروپا رفت و در سال ۱۳۱۵ش دوباره به اصفهان بازگشت وی، در تمام مراسمها شرکت می کرد و از آنها عکس تهیه می کرد. وی به دلیل حسن شهرتی که داشت توانست امتیاز روزنامه ای به نام چهره نگار را بگیرد، که جز چند شماره منتشر نشد.
همچنین مغازه ای در خیابان طالقانی (شاه) خریداری نمود و سالها در آنجا کار کرد. از ابتکارات خاص مغازه او این بود که روی دستمال های پارچه ای عکس چاپ می کرد و به هر مشتری دستمالی هدیه می داد. چهره نگار در ۲۰ آذر ۱۳۳۴از دنیا رفت و در تکیه فاضل اصفهانی به خاک سپرده شد. این بود گوشهای از تاریخچه عکاسی در اصفهان….