بررسی نظرسنجی‌ های انتخابات دوازدهمین دوره ریاست‌ جمهوری ۱۳۹۶

تجربه نظرسنجی ­‌های انتخابات ریاست جمهوری در سال ۱۳۹۶ نشان داد که می­‌توان بیش از پیش بر ظرفیت­‌ها و امکانات این صنعت–علم در راستای کسب دقیق­‌تر نظرات و مطالبات شهروندان اتکا کرد و براساس بازخوردهایی که از نتایج نظرسنجی­‌های ملی حاصل می­‌شود می­‌توان بستری را برای ارتقا و بهبود فرایندهای تصمیم‌سازی و سیاست‌گذاری ایجاد نمود.

 

در دوازدهمین دوره انتخابات ریاست جمهوری سال ۱۳۹۶ استفاده گسترده از نظرسنجی­‌های انتخاباتی به عنوان یکی از ابزار برآورد افکار عمومی و رفتار رای‌دهی شهروندان، از مهمترین پدیده­‌های آن بود. نقش پررنگ نظرسنجی‌ها و نتایج حاصل از آن‌ها با توجه به غلبه فرهنگ شفاهی و ناهمگونی فرهنگی در جامعه ایرانی به حدی بود که اغلب پژوهشگران اجتماعی را واداشت تا از آن به عنوان نقطه عطف و شروع تازه‌ای برای «صنعت –علم» نظرسنجی در ایران نام ببرند.

 

اساساً در تجارب قبلی نظرسنجی که اغلب در فضای انتخابات­‌های ملی از اهمیت افزون‌تری برخوردار می­‌شوند، نظرسنجی­‌ها با قابلیت اعتماد و مشروعیت کمتری نسبت به سال ۱۳۹۶ در معرض افکار عمومی قرار می­‌گرفت؛ همچنین عمده فعالیت­‌های نظرسنجی توسط نهادهای وابسته به دولت و حاکمیت به اجرا در می­‌آمد که از شفافیت اندکی برخوردار بود و ماهیت وابستگی حزبی – سیاسی بر ماهیت علمی و آگاهی‌رسانی آنها تسلط داشت.

 

به همین منظور نشستی با «دست اندرکاران و مدیران نظرسنجی­‌های انتخابات مذکور» در مرکز بررسی­‌های استراتژیک ریاست جمهوری برگزار گردید. محورهای مورد بحث در نشست مذکور شامل بررسی تجربه نظرسنجی ملی و شهری در دوازدهمین دوره انتخابات ریاست جمهوری و تجارب اجرایی و نتایج نظرسنجی­‌های صورت‌گرفته در دوازدهمین دوره انتخابات ریاست جمهوری بود.

 

روند تجربه عملی و اجرایی نظرسنجی انتخابات ۱۳۹۶ در موسسات مختلف

الف) نظر سنجی ایپو (IPPO) :

یکی از نظرسنجی­‌هایی که در روزهای منتهی به انتخابات و در خارج از کشور انجام شد گروه نظرسنجی ایپو به مدیریت آقای حسین قاضیان بود. در کل با توجه به تلفنی بودن نظرسنجی­‌ها و هزینه­‌های کمتری که نسبت به نظرسنجی­‌های میدانی داشت به نظر می­‌رسد در پیش‌بینی نتایج و ترسیم ارقام تا حدود بسیار زیادی موفق بوده است. این نظرسنجی با شیوه چرخشی و در بازه­ زمانی ۱۶ تا ۲۷ اردیبهشت‌ماه انجام شده‌است.

 

حجم نمونه ۱۱۹۴ نفر در هرروز و از ایرانیان بالای ۱۸ سال ساکن در ایران بوده‌است. هدف نظرسنجی، تفسیر روند حاکم بر انتخابات ریاست جمهوری و بررسی تغییر و تحولاتی بوده که در فرآیند انتخابات ایجاد شده‌است. در توضیحاتی که توسط مجریان این نظرسنجی ارائه شده‌است سابقه افراد مورد نظرسنجی برحسب اعتماد و پاسخگویی برگزیدگان بود و پرسشگر و ناظر آن را بررسی می کردند و در صورتی که نمره و امتیاز لازم را از نظر صداقت کسب نمی‌کرد، حذف می­‌گردید.

 

نمونه هم با توجه به اطلاعات دسترسی آخرین سرشماری در سال ۹۰ برحسب جنسیت و گروه سنی و محل اقامت از نظر شهری و روستایی بوده است. اگر بخواهیم نقاط قوت و ضعف نظرسنجی ایپو را جمع بندی کنیم می­‌توان گفت یکی از نقاط قوت نظرسنجی ایپو این بود که با توجه به اینکه به طور روزانه انجام می­‌شد، روند را بصورت خیلی مناسبی به ما نشان می­‌داد.

 

همچنین هزینه این نظرسنجی یکی از نقاط قوت آن است که با هزینه‌­ای بسیار کمتر از هزینه­‌های میدانی انجام شده‌است و به نظر می­‌رسد که از نظر دقت با نظرسنجی‌های دیگر که در کشور انجام‌شده بود برابری می­‌کند. اما از سوی دیگر این نظرسنجی دارای ضعف­‌های نیز بود که از آن جمله بازه زمانی نظرسنجی است که به نظر می­‌رسد شاید بهتر بود که از زمان شروع تبلیغات آغاز می‌شد. همچنین اگر نظرسنجی براساس قومیت و مذهب وزن پیدا می­‌کرد، دقت نظرسنجی افزایش می­‌یافت.

ب) نظرسنجی پژوهشگاه فرهنگ، ارتباطات و هنر وزارت ارشاد اسلامی

این نظرسنجی به سفارش پژوهشگاه فرهنگ،ارتباطات و هنر وزارت ارشاد اسلامی و توسط دکتر محسن گودرزی و مهندس عباس عبدی و با تمرکز بر شهر تهران انجام شد. در عین حال با نظرسنجی­‌های دیگر که هم در استان و هم در تهران و هم در بخش ملی بود مقایسه می‌شد. حاصل آن عملا گزارش‌های نسبتا مبسوطی بود که گردآوری می‌شد و در اختیار مجموعه قرار می­‌گرفت.

 

از دی ماه ۱۳۹۵ دو نظرسنجی انجام شد. محور اصلی آن دو نظرسنجی این بود که در ابتدا فهمیده شود فضای فکری مردم چیست؟ مردم درباره دولت چگونه فکر می‌کنند؟.

 

این امر به این دلیل صورت گرفت تا فضای کلی ذهن جمعی براساس مسائل، نگرانی­‌ها، دغدغه­‌ها و انتظاراتی که مردم دارند به دست بیاید. نکاتی که در این نظرسنجی­‌ها به نظر می­‌رسید وجود دارد این بود که نسبت به آینده دغدغه و نگرانی دارند، با ترس به آینده نگاه می­‌کنند. این نگرانی از آینده در دو وجه خود را نشان می­‌داد: نخست بحث بیکاری و بی‌ثباتی شغلی بود و دوم بحث درآمد اقتصادی بود که چقدر در واقع امکان معیشت و هزینه کردن را دارند. این دو مفهوم به‌شکلی به بی‌ثباتی و دامن زدن به نگرانی منجر می­‌شد.

 

بخش دوم این نظرسنجی به طور کلی ارزیابی از عملکرد دولت بود که ارزیابی مثبتی نبود و پاسخ دهندگان نسبت به دولت و عملکرد دولت انتقاد داشتند؛ به ویژه در حوزه اقتصادی عملکرد دولت را ضعیف می­‌دانستند. در حوزه سیاست خارجی دو بخش وجود داشت: در جایی که بحث خطر جنگ مطرح بود پاسخ دهندگان معتقد بودند که دولت موفق عمل کرده و در جایی که مربوط به بهبود رابطه با جهان بود به عملکرد ضعیف دولت اشاره داشتند.

 

موضوع بعدی نظرسنجی این بود که در دوره­ گذشته به چه کسانی رای دادند؟ شرکت کردند یا نه؟ در این دوره شرکت می کنند یا نمی­‌کنند؟ این سوالات نظرسنجی بحث مشارکت و میزان رای نامزدها را براساس ترکیبی که در سال ۹۲ بود، ارزیابی می­‌کرد. در سال ۹۶ فرم نظرسنجی تغییر پیدا کرد.

 

از ۲۴ فروردین نظرسنجی­ ها به شکل روزانه انجام شد. این نظرسنجی­‌های روزانه در ابتدا ۳۰۰ نمونه­‌ای و به طور روزانه بود که در بسته های ۱۵۰۰ تایی جمع‌­آوری می‌­شد. همچنین روزانه به میزانی که ۳۰۰ نمونه اضافه می­‌شد ۳۰۰ نمونه از اولین روز کم می­‌شد تا بتواند تغییرات را نشان دهد.

 

پرسش­‌ها هم به تناسب تغییر پیدا می­‌کرد. این نمونه­‌ها تا هفته آخر نمونه­‌های ۳۰۰ تایی بود ولی در هفته آخر، با توجه به شتابی که در تغییرات افکار عمومی شکل گرفته بود، نمونه به ۵۰۰ عدد افزایش پیدا کرد. در ۲ روز آخر که تغییرات به شدت زیاد بود، تعداد نمونه‌ها ۷۵۰‌تایی شد و در روز آخر با یک نمونه تقریبی ۱۵۰۰‌تایی ارزیابی مردم از جهت مشارکت‌ و رفتار انتخاباتی مورد سنجش قرار گرفت. همچنین اتفاقات و رقابت­‌هایی که در جریان مبارزات انتخاباتی بود و اثراتی که روی افکار عمومی می­‌گذاشت به طور روزانه رصد شده و تغییراتش از طریق مقایسه ارائه می­‌شد.

 

در پرسش‌نامه­‌های اولیه ارزیابی عملکرد دولت بود ولی به تدریج در روزهای انتهایی این موضوع حذف شد. آن‌چه در این نظرسنجی‌ها مورد سنجش قرار می­‌گرفت نحوه مشارکت، میزان مشارکت، رفتار رای‌دهی­، رای منفی و سبد مشترک آرا بود. این هسته پرسش­نامه بود. در کنار نظرسنجی، یک مجموعه­‌ای از سوالات مثل الگوی استفاده از رسانه­‌ها و ارزیابی عملکرد و مسائلی از این قبیل هم تدارک دیده شده‌بود. در جریان مناظره­‌ها گزارش­‌های مستقلی هم به این ترتیب تهیه شد که در آنها چگونگی تاثیر مناظره بر افکار عمومی سنجیده شده بود.

 

ج) نظرسنجی موسسه پژوهشی فردای پارس:

یکی دیگر از نظرسنجی­‌های ملی متعلق به موسسه پژوهشی فردای پارس مشهد بود که به عنوان یک موسسه خصوصی و مستقل اقدام به نظرسنجی انتخاباتی در سطح ملی کرده بود. موسسه پژوهشی فردای پارس در ۵ نوبت نظرسنجی، «شرکت در انتخابات» و «آرا نامزدهای انتخابات ریاست جمهوری» را بررسی و پیش‌بینی کرده بود.

 

بازه زمانی این نظرسنجی­‌ها از ۱۱ تا ۲۵ اردیبهشت بود. حجم نمونه این نظرسنجی ۳۰۰۰ الی ۶۶۰۰ بود. نظرسنجی به صورت تلفنی انجام شد. از مشکلات این‌گونه نظرسنج‌ی­ها «کتمان رای» توسط پاسخ دهندگان است.عموماً شهروندان نمی­‌گویند که به چه‌کسی رای می­‌دهند؛ بلکه تنها می‌گویند که شرکت می­کنند یا تصمیم نگرفتند و یا صریحا بیان می­‌کنند که اصلا در انتخابات شرکت نمی‌کنند. اگر روند افشای رای را نگاه کنید از ۲۳ درصد به ۴۷ درصد در روز آخر می‌رسد

 

. تحلیل­ موسسه این بود که فضا وقتی دوقطبی می­‌شود این کتمان رای بیشتر می­‌شود. بخشی از این کتمان رای برای اصلاح طلبان است. به همین خاطر یک سوال مکمل پرسیده شد که شما فکر می‌کنید که ادامه کار دولت آقای روحانی بیشتر به نفع کشور است یا به ضرر کشور؟ از این‌طریق سعی شد که این نظر پنهان سنجیده شود.

 

همچنین براساس پنج دوره انتخابات ریاست جمهوری، استان‌ها به متمایل به اصول‌گرا، اصول‌گرا، متمایل به اصلاح‌طلب و اصلاح‌طلب دسته بندی شد. در استا‌ های اصولگرا رای آقای روحانی و آقای رئیسی خیلی به هم نزدیک بود، در استان­‌های متمایل به اصول­گرا فاصله گرفته و در استان­‌های متمایل به اصلاح طلب بیشتر شد.

د) مرکز افکارسنجی دانشجویان ایران (‌ایسپا) :

اقای محمد آقاسی در ارائه روند تجربه اجرایی نظرسنجی در ایسپا اظهار داشت‌: در موسسه ما در ابتدای امر دو نقطه پرابلماتیک وجود داشت. یک نقطه نظری و یک نقطه متدی. یکی اینکه آیا اساسا رفتار مردم ایران قابل پیش‌بینی هست یا نه؟ خب معتقدند در علوم اجتماعی که رفتار مردم ایران به دلیل پیچیدگی‌های ذاتی‌ای که مردم دارند قابل پیش‌بینی نیست.

 

به جهت متدیک هدف این بود که کدام یک از روش­‌های گردآوری اطلاعات برای اینکه این ایده ما را اثبات یا رد کند بهتر می­‌تواند جواب دهد. از سال ۸۸ به این طرف مثلا گردآوری اطلاعات از مراکز خرید، از پارک­‌ها و غیره مدنظر قرار گرفته بود. از سال ۱۳۹۳ سه روش گردآوری اطلاعات همزمان با هم اعتبارسنجی می­‌شد:

“روش تلفنی، روش استفاده از میادین و معابر و درب منازل.”

با هدف اینکه کدام یک از این تحقیقات می­‌تواند بهتر جواب دهد. طبیعتاً همیشه بخاطر آن فضایی که جامعه ایران دارد و نیز به جهت سرعت و کیفیت داده­‌ها، میادین و معابر برای گردآوری اطلاعات بهتر دانسته شد. اگرچه که روش‌های دیگر حذف نشد. در انتخابات ۹۶ تلاش شد سه روش فوق‌الذکر در کنار مطالعه میدانی صورت پذیرد.

 

طی فرایند نظرسنجی فهمیده شد که در نظرسنجی پیامکی مشارکت بسیار پایین است و لذا این روش مطلوبی نیست. ۶ موج نظرسنجی ملی از طریق تلفنی انجام شد که موفق به نظرسنجی با حجم نمونه ۲۲۸۰ در دو روز و در یک روز ۱۵۰۰ شدیم. نتایج این نظرسنجی­‌ها در کنار ۱۰ نقطه زمانی که در سال ۹۵ به طور میانگین کار شده بود، قرار داده شد و داده­ های آنها استخراج شد.

 

از جمله آنها می­ توان به میزان مشارکت اشاره داشت که از مرداد ۱۳۹۵ روی نمودار ۵۰% بود. طبق آخرین نتایجی نظرسنجی میدانی­، میزان مشارکت را حداقل ۷۲ درصد اعلام کردیم و آخرین کار ما در پنج‌شنبه قبل از انتخابات که به طور تلفنی صورت گرفته بود مشارکت حدود ۷۵ تا ۷۶ درصد تخمین زده شد.

 

براساس بررسی نحوه عملکرد نهادهای برگزارکننده نظرسنجی که در سطور فوق و در طی یک نشست، مرور شد می­‌توان ارزیابی تجربه عملی و نتایج صورت گرفته نظرسنجی­‌های انتخابات دوازدهمین دوره ریاست جمهوری ۱۳۹۶ را دارای دستاوردهای مهمی به شرح ذیل دانست:

 

الف) دقت نظرسنجی­‌ها در پیش‌بینی نتایج: تطبیق نتایج انتخابات با نتایج کلی نظرسنجی­‌ها نشان از دقت آنها می­‌دهد علل این امر را می­توان واجد دلایل زیر دانست:

 

روش نظرسنجی:

علی‌رغم اینکه نتایج نظرسنجی­‌های میدانی توام با تحلیل روندی (‌نظرسنجی ایسپا و پژوهشگاه فرهنگ، هنر و ارتباطات) به واقعیت نزدیک­تر و از قابلیت اعتماد بیشتری برخوردار است، روش نظرسنجی تلفنی ( ایپو، فردای پارس، ایسپا) نیز به نتایج قابل قبولی رسیده است؛

افزایش ابزارهای گردآوری اطلاعات در راستای کسب دقیق­‌تر اطلاعات؛
حمایت‌های مالی و مادی از موسسات نظرسنجی در قالب سفارش­‌های موسسات دولتی و خصوصی.

ب) همگرایی نسبی نتایج مراکز نظرسنجی‌:

از دیگر محورهای مورد توجه در فرایند نظرسنجی­‌های انتخابات اخیر نزدیک بودن نتایج به دست آمده است. این درحالی است که نتایج نظرسنجی­‌های دوره­‌های پیشین اختلافات زیادی با یکدیگر داشته است. عمده نظرسنجی­‌های اخیر درصد مشارکت را هم در نظرسنجی­‌های تلفنی و هم در نظرسنجی‌های میدانی، بین ۶۹ الی ۷۱ درصد پیش بینی کردند.

 

همچنین اغلب نظرسنجی­‌ها دکتر حسن روحانی را برنده انتخابات دوازدهم پیش‌بینی کرده بودند. در مقایسه با سال­‌های گذشته میزان دقت نظرسنجی­ های تلفنی نیز قابل تامل است؛ علیرغم وجود کتمان رای که در روزهای آخر افزایش پیدا کرد، هم در داخل و هم در خارج با نظرسنجی تلفنی نتایج نسبتا یکسانی به دست آورده شد. دلایل این اتفاق را میتوان در محورهای ذیل جستجو کرد‌:

کاهش محافظه‌کاری و رویکرد مثبت مردم به نظرسنجی

حضور رسمی نظرسنجی­‌ها در فضای پیشاانتخابات: حضور بی‌سابقه­‌ی نظرسنجی­‌ها و گمانه‌زنی­‌های شکل گرفته حول نتایج آنها باعث از بین رفتن حواشی مکرر انتشار غیررسمی نتایج نظرسنجی­‌ها بود. همچنین تجریه حضور رسمی و شناسنامه­‌دار موسسات نظرسنجی باعث گردید رویکرد کارکردی- پیمایشی آنها بر وجه سیاسی آنها تسلط پیدا کند.

تجربه درازمدت و کارآمدی برخی نظرسنجی­ ها‌: تجربه نظرسنجی‌­ها توسط موسسات باسابقه و انجام نظرسنجی‌های مقطعی، متناوب و با تمرکز بر تحلیل روندهای انتخاباتی موجب ارائه‌­ی نتایج دقیق‌تری نسبت به نظرسنجی­‌های دیگر شده‌است
سازماندهی کارآمد و مناسب نیروی انسانی در فرآیند گردآوری اطلاعات

ج) توصیه­‌های سیاستی برای بهبود نظرسنجی­‌ها

تجربه نظرسنجی­‌های انتخابات ریاست جمهوری در سال ۱۳۹۶ نشان داد که می­‌توان بیش از پیش بر ظرفیت­ها و امکانات این صنعت – علم در راستای کسب دقیق­‌تر نظرات و مطالبات شهروندان اتکا کرد و براساس بازخوردهایی که از نتایج نظرسنجی­‌های ملی حاصل می­‌شود می­‌توان بستری را برای ارتقا و بهبود فرایندهای تصمیم سازی و سیاست‌گذاری ایجاد نمود. به طور مشخص پیشنهادات سیاستی ذیل به منظور افزایش کارآمدی نظرسنجی ها می­‌آید:

 

تاکید بر مطالعات متمرکز بر تحلیل روندهای انتخاباتی به جای مطالعات مقطعی و نظرسنجی­‌های روزانه

نتایج نظرسنجی­‌ها و داده­های استخراج شده از آنان به سطح تحلیل­‌های عمیق­‌تر اجتماعی و سیاسی وارد نشده است. به طور مثال هیچ یک از نظرسنجی­‌ها توضیح نمی­‌دهند که کنش­های کاندیداها در انتخابات چه پیامدهایی در میزان کسب رای آنها داشته است. نظرسنجی­‌های جدید باید به لایه­‌های عمیق‌تری از تحلیل‌های اجتماعی و سیاسی وارد شوند.

 

یکی از نقایص نظرسنجی­‌ها تمرکز صرف بر نتایج انتخابات بود. پیشنهاد می­‌شود در امتداد محور پیشین نظرسنجی­‌ها در دوره‌های بعد به سمت پیش‌بینی رفتار و سناریوسازی برای فرد پیروز معطوف شود.
عدم هم‌افزایی بین موسسات نظرسنجی یکی از جمله ناکامی­‌های تجربه نظرسنجی انتخابات ۱۳۹۶ است. به‌نظر می­‌رسد گسترش موسسات مستقل نظرسنجی و خلق شبکه‌ای ارتباطی میان آنها می­‌تواند دقت و کارآمدی فرایند نظرسنجی در ایران را افزایش دهد
دیگر ضعف­‌ نظرسنجی­‌ها، مشترک بودن برخی پرسش‌گران در نظرسنجی­‌های مختلف بود.
همچنین ضرورت دارد تا استاندارد‌سازی سوالات نظرسنجی توسط موسسات مورد توجه قرار گیرد.

 

گویدل،کُربی (۱۳۹۵): نظرسنجی سیاسی در عصر دیجیتال، ترجمه ابراهیم شیردل و محمد آقاسی